नाशिक हे कुंभमेळ्यासाठी जगभरात ओळखले जाते. पण इथे असेच शिवमंदिर आहे. ज्यामध्ये शिवाचे आवडते वाहन नंदी त्याच्यासोबत नाही. लोक या मंदिराला कपालेश्वर महादेव मंदिर म्हणून ओळखतात.
त्यामागचे कारण असे की ब्रह्मदेवांना पाच मुखे होती त्या काळातील आहे. चार तोंडे देवाची पूजा करायची. पण एक तोंड नेहमी वाईटच करत असे. तेव्हा भगवान शिवांनी ब्रह्मदेवाच्या शरीरापासून त्यांचे मुख वेगळे केले. त्यामुळे भगवान शिवांना ब्रह्मदेवाच्या हत्येचे पाप वाटले. या पापापासून मुक्ती मिळवण्यासाठी भगवान शिवांनी संपूर्ण विश्वात भ्रमण केले परंतु ब्रह्महत्यापासून मुक्त होण्याचा उपाय त्यांना सापडला नाही.
भटकंती करत सोमेश्वरला गेल्यावर भगवान शिवालाच नव्हे तर एका वासराने मोक्षाचा उपाय सांगितला होता. उलट त्यांना सोबत घेतले. वासराचे रूप दुसरे कोणी नसून नंदीच होते. त्यांनी भगवान शिवाला गोदावरीच्या रामकुंडात स्नान करण्यास सांगितले.
तेथे स्नान केल्याने ब्रह्महत्येच्या पापातून भगवान शिवाची मुक्तता होते. नंदीमुळे भगवान शिव ब्रह्मदेवाला मारण्याच्या अपराधातून मुक्त झाले. यामुळे भगवान शिवांनी त्यांना आपले गुरू मानले. नंदी आता महादेवाचा गुरू झाला असल्याने त्याने या मंदिरात स्वतःसमोर बसण्यास नकार दिला.
नाशिक शहरातील प्रसिद्ध पंचवटी परिसरात गोदावरीच्या काठी कपालेश्वर महादेव मंदिर आहे. पुराणात असे म्हटले आहे की येथे भगवान शिव वास करत होते. हे देशातील पहिले मंदिर आहे जेथे भगवान शंकरासमोर नंदी नाही. ही त्याची खासियत आहे.
दुसऱ्या एका कथेनुसार: एके दिवशी तो सोमेश्वरात बसला होता, तेव्हा त्याच्या समोरच एका ब्राह्मणाच्या घरासमोर एक गाय आणि तिचे वासरू उभे होते. तो ब्राह्मण वासराच्या नाकात दोरी घालणार होता. वासरू त्याच्या विरोधात होते. ब्राह्मणाला त्याच्या कृत्याचा निषेध म्हणून वासराला मारायचे होते. त्यावेळी गाईने त्याला सांगितले की बेटा, असे करू नकोस, ब्रह्मदेवाच्या हत्येचे पाप तुला भोगावे लागेल.
वासराने उत्तर दिले की ब्रह्मदेवाच्या हत्येच्या पापातून मुक्त होण्याचा मार्ग मला माहीत आहे. हा संवाद ऐकून शिवजींच्या मनात उत्सुकता जागृत झाली. ब्राह्मण नाकात दोरी घालायला आला तेव्हा वासरू त्याच्या शिंगाने मारले. ब्राह्मण मरण पावला. ब्रह्मदेवाच्या हत्येने वासराचे शरीर काळे झाले. त्यानंतर बछडा बाहेर आला. शिवजीही त्यांच्या मागे गेले. वासरू गोदावरी नदीच्या रामकुंडावर आले. तेथे त्यांनी स्नान केले. त्या स्नानाने ब्रह्मदेवाच्या हत्येचे पाप संपले. वासराला त्याचा पांढरा रंग परत आला.
त्यानंतर शिवजींनीही रामकुंडात स्नान केले. ब्रह्मदेवाच्या हत्येच्या पापातूनही त्याला मुक्ती मिळाली. या गोदावरी नदीजवळ एक टेकडी होती. शिवाजी तेथे गेला. त्याला तिकडे जाताना पाहून गाईचे वासरू (नंदी)ही तेथे आले. नंदीमुळेच ब्रह्मदेवाच्या हत्येतून शिवजींची सुटका झाली. म्हणूनच त्यांनी नंदीला आपला गुरू मानले आणि त्यांच्यासमोर बसण्यास नकार दिला.
त्यामुळे या मंदिरात नंदी नाही. हा नंदी गोदावरीच्या रामकुंडात आहे असे म्हणतात. या मंदिराला खूप महत्त्व आहे.प्राचीन काळी या टेकडीवर शिवजींची पिंडी होती. पण आता तिथे मोठे मंदिर आहे. पेशव्यांच्या कार्यकाळात या मंदिराचा जीर्णोद्धार करण्यात आला. मंदिराच्या पायऱ्या उतरताच समोर गोदावरी नदी वाहताना दिसते. त्यातच प्रसिद्ध रामकुंड आहे. या कुंडात भगवान रामाने आपले वडील राजा दशरथ यांचे श्राद्ध केले होते.
याशिवाय या संकुलात अनेक मंदिरे आहेत. कपालेश्वर मंदिराच्या अगदी समोर, गोदावरी नदीच्या पलीकडे प्राचीन सुंदर नारायण मंदिर आहे. वर्षातून एकदा हरिहर महोत्सव होतो. त्यावेळी कपालेश्वर आणि सुंदर नारायण या दोघांचे मुखवटे गोदावरी नदीवर आणले जातात, जिथे ते एकमेकांमध्ये मिसळले जातात. अभिषेक होतो. याशिवाय महाशिवरात्रीला कपालेश्वर मंदिरात मोठा उत्सव असतो. सावन महिन्याच्या सोमवारी येथे मोठी गर्दी असते.
कसे जायचे : रेल्वेने: मुंबईहून नाशिकला जाण्यासाठी अनेक गाड्या आहेत. नाशिकला जाण्यासाठी देशातील विविध शहरांतून गाड्या आहेत. रस्त्याने: मुंबईपासून 160 किमी आणि पुणे ते नाशिक 210 किमी. नाशिकला जाण्यासाठी दोन्ही ठिकाणांहून वाहने येणे सोपे आहे.